Antirodni diskurs u medijima u Srbiji – „porodične vrednosti“ kao prvo i posljednje uporište desnice

5 ways Serbia can #EmbraceEquity

Kada je u pitanju rodna ravnopravnost u Srbiji, tokom prethodne godine dva fenomena su je posebno obeležila. Jedan se ticao toga da su žene iz različitih krajeva zemlje, različitih identita i profesija, sve glasnije počele da se bune protiv rodno zasnovanog nasilja, koje u najtežem obliku završava i femicidima. Većina femicida mogla je biti sprečena pravovremenom i odgovarajućom reakcijom institucija na prijave nasilja. Umesto toga, prisutna je svojevrsna „pandemija“ opravdavanja nasilja kroz tabloidne medije. Vidan je izostanak strukturne prevencije, kao i pomoći preživelima, na svim nivoima od obrazovanja, socijalne skrbi do pravosuđa. I drugo, septembra 2022. godine EuroPride održan je u Beogradu. Umesto sedam dana slavljenja različitosti i podrške LGBTIQ+ zajednici, na pritisak desničarskih grupa skup je zabranjen. Iako je na kraju, ipak održan u svedenijoj formi, sva ova dešavanja ogolila su i granice politike fingirane rodne ravnopravnosti trenutne vlasti u Srbiji, koja može imati na čelu vlade lezbejku, ali koja zapravo kroz medije, sistematski radi na daljoj desničarskoj radikalizaciji celokupnog društvenog prostora.

1. Stalni monitoring rada medija po pitanjima rodne ravnopravnosti i prava manjinskih grupa, kao i stalni pritisak na državne institucije da brže reaguju na kršenje medijskih zakona i regulativa.

Širi kontekst feminističkog organizovanja i generalno položaja žena u Srbiji tokom 2022. godine, obeležen je daljom erozijom demokratske kontrole u kojem iako formalno postoje demokratske institucije, nosioci vlasti sistematski zaobilaze ili potkopavaju demokratske institucije i ograničavaju prostor političkih alternativa. U pitanju je dalje učvršćivanje vrste hibridnih režima koje neki teoretičari/ke, opisuju kao kompetitivni autoritarizam koji karakteriše angažovanje resursa države za gušenje svake vrste pluralizma, izgradnja konzervativnog i nacionalističkog društvenog i političkog sistema, klijentelizam, partijska kontrola nad državnim resursima i medijima, stalni rast siromaštva i socijalnih razlika. Frustracija i nezadovoljstvo širokih slojeva stanovništva, umesto na pitanja pravednosti sistema, javnog dobra i odnosa društvenih i državnih institucija prema građanima/kama, usmerava se ka Drugima. Konstantna proizvodnja neprijatelja i izražena društvena polarizacija praćene su u čitavom društvu daljom repatrijarhalizacijom i jačanjem netrpeljivosti prema svakoj različitosti (kako god ona bila određena – verski, etnički, rodno, seksualno, politički…) u čemu važnu  ulogu imaju mediji. A tradicionalizam, autoritarnost, etnocentrizam kombinuju se sa strahom, apatijom, cinizmom i gadljivošću prema društvenom angažmanu. U takvom kontekstu, desničarski diskurs o civilnom društvu kao „stranim plaćenicima i domaćim izdajnicima“, pada na plodno tlo. Zatvaranje državnih institucija, različiti pritisci na organizacije, ugrožena finasijska održivost i dalje fragmentiranje sektora, čine delovanje (i) feminističkih organizacija i grupa sve težim.

2. Kao deo odgovora na jačanje antirodnih pokreta, kontinuirano raditi sa medijima na povećanju njihove rodne senzibilisanosti pri pristupu različitim društvenim temama.

Kako pokazuje istraživanje medijskog diskursa o „rodnoj ideologiji“ u okviru projekta “Countering gender backlash in Serbia – experiences of feminist and queer activists” sprovedeno na ciljanom uzorku sastavljenom od 892 medijska teksta koji su objavljivani u periodu od 1. januara 2019. godine do 30. septembra 2022. godine na informativnim internetskim portalima, u odnosu na termin „rodna ideologija“, mnogo zastupljeniji je termin sličnog sadržaja –  „porodične (i tradicionalne) vrednosti“. Ovaj termin upravo zbog toga što je široko rasprostranjen i deluje zdravorazumski, istovremeno ima i mnogo veći kapacitet za mobilizaciju širih slojeva stanovništva. Poput „rodne ideologije“ i on funkcioniše kao prazan označitelj čija upotreba umnogome zavisi od konteksta u kome se koristi i koji pokriva čitav spektar značenja – od nuklearne porodice do organicistički shvaćene nacije kao patrijarhalne proširene porodice sa rigidno definisanim rodnim ulogama i jasnim hijerarhijama. Kao i u slučaju zagovornika borbe protiv „rodne ideologije“, u središtu zagovaranja „porodičnih vrednosti“ je odbrana „prirodnog“ poretka sveta kroz odbranu „prirodne“ porodice koja je ugrožena različitim društvenim i zakonodavnim intervencijama koje se tiču reproduktivnih i LGBT prava, različitih mera protiv rodne diskriminacije, izjednačavanja homoseksualnih i heteroseksualnih zajednica, seksualnog obrazovanja, i zaštite od rodno zasnovanog nasilja.

Suprotno ovakvom mainstream diskursu jeste inkluzivan, multiperspektivan, rodnoosetljiv način izveštavanja, koji daje glas marginalizovanim zajednicama. Kako medijski jezik ne bi bio u potpunosti prepušten konzervativnim akterima i tzv. fenomenu lažnih vesti i „postistine“, potrebno je sistemsko ulaganje u progresivne medije, odbrana slobode govora i pridržavanje najviših standarda novinarske profesije.

Transparent sa Osmomartovskog marša u Beogradu. Foto: Lara Končar

3. Kroz proizvodnju i razmenu znanja raditi na dekonstrukciji esencijalistički shvaćenog roda, kao i na dubljem razumevanju njegove naturalizacije kao sastavnog dela radikalno desne političke agende.

Ono što se vidi kao nespojivo sa tradicijom i kulturom se može analizirati na barem dva nivoa. Jedan se odnosi na različita ispoljavanja ljudske seksualnosti, posebno homoseksualnosti, koja se smeštaju u sferu „bolesnog“ i „neprirodnog“ i svaki put se iznova aktuelizuje na primer, u svetlu organizacije Parade ponosa ili mogućnosti zakonskog regulisanja istopolnih zajednica. Drugi nivo se odnosi na problematizaciju patrijarhalnog rodnog režima generalno – rodnih uloga, ali i telesnog i psihičkog integriteta žena – i feminizam kao teoriju i prakse ženske emancipacije. Kada je u pitanju prvi nivo, u središtu diskurzivnog sukoba jeste „odbrana“ tzv. tradicionalnih porodičnih vrednosti, od „napada“ progresivnih aktera koji su određeni kao „domaći izdajnici – strani (Zapadni) plaćenici“. Kroz ustanovljavanje nekad implicitnih, nekad eksplicitnih binarnih opozicija priroda/ideologija, zdravo/patološko, normalno/nenormalno, odbrana tradicionalističke porodice (i posebno dece) uspostavlja se kao odbrana „prirodnog poretka sveta“, zasnovanog na rodnoj komplamentarnosti, polnim i fizičkim razlikama i biološkom determinizmu. Slično, kao i u slučaju internacionalnog antirodnog pokreta, oslanjanje na esencijalističko razumevanje roda i seksualnosti i insistiranje na tradicionalističkom ustrojstvu porodice, zasnovanom na rodnoj asimetriji i pratećim hijerarhijama, deo je šireg odbacivanja ideja i praksi društvene i ljudske jednakosti.

4. Potrebna je pažljiva analiza lokalnog konteksta, koji može nastajati na preseku različitih konzervativnih uticaja, te u skladu sa tom analizom graditi progresivni medijski odgovor.

Ono što se može uočiti u medijskoj sferi je dalje jačanje uticaja diskursa antirodnih pokreta u Srbiji koji se u lokalnoj varijanti uobličava na preseku diskurzivnog okvira širih tendencija međunarodnog antirodnog pokreta – sa Istoka i sa Zapada Evrope, uz neke specifičnosti koje su prvenstveno povezane sa lokalnim političkim kontekstom. Narativima oko kojih se inače artikuliše rodna ideologija u drugim zemljama poput roda kao ideološkog konstrukta čiji je cilj kolonizacija lokalnih kultura i zajednica zarad interesa stranih centara moći (bilo da je u pitanju neoliberalni kapitalizam ili nastavak komunizma) i feminizma i šire, diskursa ljudskih prava kao novog totalitarizma, u Srbiji se pridružuje i antizapadni i antimoderni diskurs o evropskim integracijama kao sredstvu uništavanja nacionalne suverenosti i srpskog nacionalnog identiteta.

U tom procesu napada na nacionalni identitet koji se vidi kao unapred dat, nepromenljiv i suštinski bezvremen, prema zagovornicima „porodičnih vrednosti“, aktivnu ulogu imaju i delovi lokalne „odnarođene“ i „otuđene“ političke i intelektualne elite. Otklon od vrednosti koje se prepoznaju kao zapadne, povezan je i sa povećanjem ruske sfere uticaja, sa jačanjem konzervativnih pravoslavnih ideja o „tradicinalnoj porodici“. Kroz diskurzivnu analizu jasno se uočava uticaj desnih političkih aktera iz istočne Evrope, čije je Rusija i dalje simboličko središte.

5. Tešnje povezivanje feminističkih sa drugim levim i progresivnim pokretima i organizacijama na lokalnom i globalnom nivou radi zajedničkog odgovora na jačanje antirodnih pokreta

Kao i u slučaju internacionalnog antirodnog pokreta, oslanjanje na esencijalističko i biologističko razumevanje roda i seksualnosti i insistiranje na tradicionalističkom ustrojstvu porodice, zasnovanom na rodnoj asimetriji i pratećim hijerarhijama, deo je šireg odbacivanja ideja i praksi društvene i ljudske jednakosti. Tek u tom kontekstu postaje jasnije zašto se ideje o društvenoj uslovljenosti roda, fluidnosti i promenjivosti ljudskih identiteta, kao i jednakost i jednakopravnost različitih ispoljavanja ljudske seksualnosti smatraju toliko subverzivnim. U tom smislu, modaliteti upotrebe pojmova „rodna ideologija“, „porodične vrednosti”, „tradicionalne vrednosti” u medijskom prostoru u Srbiji jasno korespondiraju sa diskurzivnim okvirom i širim delovanjem međunarodnog antirodnog pokreta, konfrontirajući se sa feminizmom, delovanjem LGBTIQ+ pokreta i generalno, levim i progresivnim politikama.

Odgovor na međunarodno udruživanje konzerativnih aktera, koje je vidljivo i kroz medijsku analizu, treba da se takođe formira na nivou internacionalne zajednice sa progresivnog spektra. Antirodne ideje vrlo lako nalaze način da prelaze granice, zbog čega se pokazuju kao vrlo uticajne i vrlo opasne za napredak ljudskih prava. Koncept „porodičnih vrednosti“ je perjanica ovakvog diskursa, i samo međunarodna feminisitčka i LGBTIQ+ solidarnost može pronaći modele koji će se suprotstaviti ovakvim idejama. Posebno je značajna uloga progeresivnih medija u procesu formulisanja drugačijih narativa, i u njihovom plasiranju preko nacionalnih granica.

Autorke: Marijana Stojčić i Nađa Bobičić

***

Tekst je nastao u okviru projekta “Countering gender backlash in Serbia – experiences of feminist and queer activists” koji je realizovan u saradnji sa The Kvinna till Kvinna Foundation, a uz podršku Institute of Development Studies (IDS) i Švedske agencije za međunarodni razvoj i saradnju (SIDA).