Feminističko izučavanje književnosti od Ženskih studija do danas

U autorskom tekstu književne kritičarke Dare Šljukić upoznajemo vas sa časopisom Centra, Ženske studije, i uticajem koji je ovaj časopis imao na feministička izučavanja književnosti i feminističku književnu kritiku, od svog osnivanja pa i dan danas, dve decenije nakon objavljivanja poslednjeg broja.

Edukativni i pionirski karakter časopisa Ženske studije

Časopis Ženske studije, pokrenut 1995. godine u Beogradu, predstavljao je izdavačku delatnost Centra za ženske studije, osnovanog 1992. godine sa ciljem širenja feminističkog obrazovanja kome nije pružan prostor u akademskim institucijama. Ovaj časopis, osnovan sa istim ciljem širenja, ali i proizvodnje feminističkog znanja, takođe predstavlja i „pionirski poduhvat feminističkog izdavaštva u Srbiji“ (Lončarević 192). Imajući u vidu ovaj kontekst, ne iznenađuje činjenica da su brojni tekstovi objavljeni u petnaest brojeva časopisa bili prevodi najznačajnijih, mogli bismo reći kanonskih tekstova ženskih studija na Zapadu, pre svega anglo-američke i francuske teorijske misli. Štaviše, prevodi su objavljivani u većem broju nego originalne studije i članci (Ibid. 194). 

Edukativni i pionirski karakter časopisa očit je i na primeru teme feminističke književne teorije, odnosno kroz pregled tekstova koji pripadaju datom polju. Drugim rečima, kako Ana Kolarić primećuje za sva tri temata posvećena anglomeričkoj feminističkoj književnoj teoriji, objavljena i u Ženskim studijama i u časopisu koji ga nasleđuje, Genero, prevedeni su „reprezentativni, takozvani mainstream tekstovi“ (45). Prvi temat, koji uređuje Biljana Dojčinović u dvobroju 5/6 iz 1996. godine, posvećen je ginokritici, odnosno proučavanjima ženske književne tradicije, i sadrži pregledni tekst urednice na ovu temu i tri prevoda važnih američkih feminističkih teoretičarki iz drugog talasa feminizma – Ilejn Šouvolter, Sandre M. Gilbert i Suzan Gubar i Elen Mers.¹ U desetom broju časopisa, zatim, Branka Arsić uređuje temat o Pegi Kamuf, američkoj profesorki komparativne književnosti i teoretičarki dekonstrukcije. Već kroz ova dva temata, Ženske studije su uvele neke od najvažnijih problema kojima se feministička književna kritika bavi: analiza reprezentacije ženskih likova u kanonskim delima muških pisaca, istraživanje ženske književnosti i ženske tradicije, ispitivanje pozicije spisateljica u književnoj kulturi koja je patrijarhalna, odnos estetike i politike u (pristupima) književnosti, rod kao analitička kategorija u čitanju književnih tekstova. 

Časopis Ženske studije kao mesto otpora nacionalizmu

Drugi suštinski važan aspekt nastanka Ženskih studija i samog Centra za ženske studije, kao i srodnih časopisa tog perioda, kao što su ProFemina i Feminističke sveske, jeste njegovo osnivanje u kontekstu otpora nacionalizmu. Ovaj kontekst najčešće nije direktno prisutan u datim tekstovima, naročito ne u prevedenim tekstovima koji uglavnom nastaju pre samih jugoslovenskih ratova (sedamdesetih i osamdesetih) i na drugoj strani sveta. Svakako i da se sama feministička književna kritika, koja je mnogostruka i kompleksna, kako ona koju su Ženske studije donosile u prevodu, tako i ona domaća, bavi problemima koji su mnogo širi i/ili drugačiji od nacionalizma i rata. Stoga je zanimljivo osvrnuti se na to zašto jugoslovenske feministkinje i kritičarke odlučuju da se u datom društvenom kontekstu bave feminističkom kritikom i da joj posvećuju toliko prostora u okviru interdisciplinarnog feminističkog časopisa? 

Odgovor se može pronaći na dva nivoa – na nivou koji se tiče feminističkog znanja uopšte, i na nivou shvatanja i pristupa književnosti. Naime, za feminističku književnu kritiku je tipično osvrtanje na društveno-politički i kulturni kontekst nastanka dela, kao i same kritike; ona, drugim rečima, polazi od uvida u ’političnost’ književnog teksta. Rečima jedne od najpoznatijih feminističkih kritičarki, Rite Felski: „Književnost je jedan od jezika kulture. Njime uspostavljamo smisao sveta. Književnost ne predstavlja puki odraz stvarnosti već pomaže u kreiranju našeg osećanja stvarnosti“ (Felski, prema Kolarić 28). Ovo se pokazuje naročito relevantnim (i vidljivim) u trenutku kada je sama kultura, a književnost moglo bi se reći i naročito, doprinosila agresivnoj nacionalističkoj retorici.² Uzimajući u obzir, potom, povezanost nacionalizma i roda (o čemu su mnogo pisale i jugoslovenske naučnice iz drugih disciplina, poput sociološkinje Žarane Papić), jasno je i da nacionalistički diskurs unutar književnih tekstova ima rodnu dimenziju. Feminističke kritičarke otud uviđaju i ističu značaj kritičkih pristupa književnosti, koji je sličan značaju feminističkih pristupa raznim društvenim i političkim fenomenima. 

Iako je primarni doprinos časopisa u polju feminističke književne kritike u njegovom uvođenju najznačajnijih (anglo-američkih i francuskih) teorija u domaći prostor, Ženske studije objavile su i nekoliko originalnih tekstova feminističke kritike jugoslovenskih kritičarki.³ Biljana Dojčinović piše tekst u prvom broju časopisa o kineskoj pesnikinji Li Ćinđao, u dvobroju 2/3 Jasmina Lukić analizira prozne postupke Dubravke Ugrešić u pisanju ljubića i ženski odnos prema pisanju, a Vladislava Gordić u četvrtom broju govori o značaju američke spisateljice En Biti za minimalističku američku prozu. U dvobroju 11/12 objavljen je i tekst Biljane Dojčinović-Nešić „O ženama i književnosti na početku veka“, koji analizira almanah Srpkinja iz 1913. godine kao preteču feminističke književne kritike, ukazujući na vrednost ovog teksta i za savremeni trenutak. Kroz ovaj pregled tekstova ipak se primećuje relativna širina tema koje je časopis otvarao, i kojima najavljuje ono što će kasnije postati neke od najvažnijih tema u domaćim feminističkim istraživanjima književnosti. 

Uticaj Ženskih studija na savremenu feminističku književnu kritiku

Zahvaljujući razvoju feminističke kontrajavnosti (Barać) u devedesetim godinama, i postojanju časopisa kao što su bile Ženske studije (iako njegov uticaj treba posmatrati zajedno sa značajem Feminističkih sveski i ProFemine, na primer), danas je feministička književna kritika i feminističko istraživanje domaće književne istorije na mnogo zavidnijem nivou. Bez pretenzija na iscrpni pregled savremene produkcije znanja, korisno je podsetiti se nekih od važnih događaja u toku poslednje dve decenije, kao, na primer, objavljivanja istorija ženske književnosti na srpskohrvatskom jeziku.

Najpre je Silija Hoksvort objavila 2000. godine knjigu Glasovi u senci, koja je prevedena na srpski tek 2018. godine. Druga istorija takođe dolazi ’sa strane’ – Magdalena Koh 2007. objavljuje Kada sazremo kao kultura… Stvaralaštvo srpskih spisateljica na početku XX veka. Ova knjiga prevedena je na srpski ’samo’ pet godina kasnije, 2012. Jelena Petrović je 2015. objavila još uvek neprevedenu knjigu Žensko autorstvo u međuratnoj Jugoslaviji. Još jedna publikacija koja je originalno napisana na engleskom i koja takođe nije prevedena, jeste knjiga Tijane Matijević Od post-Jugoslavije do Ženskog kontinenta: feminističko čitanje post-jugoslovenske književnosti (2020). Knjiga Tijane Matijević bavi se savremenim delima feminističke post-jugoslovenske književnosti, ali i identifikuje veze sa avangardnom tradicijom jugoslovenske književnosti. Najskoriju istoriju srpske ženske književnosti, takođe na engleskom, potpisuje Svetlana Tomić – Skrivena istorija nove žene u srpskoj kulturi. Ka novoj istoriji književnosti (2022). Takođe, kursevi (iako ne brojni) posvećeni pristupima književnosti iz rodne perspektive uvodeni su na visokoobrazovne institucije (na primer „Žanr i rod“ koji vodi Ana Kolarić ili „Nasleđe Sopstvene sobe – pojam roda i proučavanje književnosti“ koji vodi Biljana Dojčinović u okviru master programa na Filološkom fakultetu), pokrenut je časopis i baza podataka o srpskim autorkama od srednjeg veka do 1915. godine – Knjiženstvo, uvrštene su prethodno zaboravljene autorke u lektiru (Jelena J. Dimitrijević). 

Istovremeno, razvoj se odvija ne samo na kvantitativnom nivou, već i kroz promene fokusa istraživanja. Biljana Dojčinović uočava dve faze feminističke kritike u postsocijalističkoj Srbiji – prvu fazu odlikuju „intenzivno učenje i prevođenje, doslovno i prenosno, teorije koja je dolazila sa zapada“, dok u drugoj fazi dolazi do „proizvodnje sopstvenog znanja, znanja o sebi“ (Dojčinović 21). Knjiženstvo je odlična ilustracija druge faze, kao projekat koji je za cilj imao ne samo rekonstrukciju ženske književne istorije, nego i da „teoretizuje njene specifičnosti, preoblikujući postojeće, uglavnom zapadne, pojmove i modele“ (Ibid. 20). Naravno, obe tendencije, učenje od stranih teorija i proizvodnja znanja o sebi, postojale su u nekoj meri u obe faze – u Ženskim studijama, na primer, tekst Jasmine Lukić najavljuje savremeno bavljenje (ženskom) post-jugoslovenskom književnošću, baveći se jednom od centralnih autorki ovog polja i jednim od centralnih tekstova jugoslovenske ženske književnosti, romanom Štefica Cvek u raljama života. Tekst Biljane Dojčinović o almanahu Srpkinja ima za cilj upravo iznošenje na videlo vrednih tekstova iz domaće tradicije, i najavljuje savremena istraživanja početka 20. veka i međuratnog perioda u Jugoslaviji, kao i bogata istraživanja periodike ovog perioda.⁴ 

Naročito originalni doprinosi savremenim izučavanjima istorije srpske i/ili jugoslovenske ženske književnosti dolaze iz interdisciplinarnih studija periodike. Periodika se isto tako pokazala kao plodno tle za istraživanje istorije domaće feminističke kritike, ali i otvaranje novih tema i njihovo uvezivanje sa temom feminističke književne teorije. Na primer, najnovija studija Ane Kolarić, kroz analizu književnih i kritičkih sadržaja međuratnog časopisa Ženski pokret, oslanjajući se na feminističku pedagogiju, zagovara uvođenje feminističke periodike u nastavu književnosti. Još jedan zanimljiv primer jeste studija Stanislave Barać o žanru ženskog portreta u međuratnoj periodici, u kojoj se između ostalog kroz koncept feminističke kontrajavnosti daje određeni pregled razvoja feminističke misli na području Srbije i Jugoslavije, bez oslanjanja na zapadni model ’talasa’. 

Savremena feministička književna kritika kao mesto otpora konzervatizmu

Danas je kontekst izmenjen u odnosu na deceniju devedesetih, feministička teorija se ne stvara uz i nasuprot bliskom prisustvu agresivnog nacionalizma i ratnih dešavanja. Ipak, današnji kontekst i dalje je suštinski konzervativan – književni kanoni jedva da su menjani u poslednjih trideset godina, univerzitetski kurikulumi takođe, književne nagrade se i dalje dodeljuju uglavnom samo muškarcima, a legitimnost kategorije roda u proučavanju književnosti i dalje se spori, čak i u samoj (široj) naučnoj zajednici.

Takođe, danas kritičarke iza sebe imaju osnovu koju su pionirski časopisi poput Ženskih studija postavili, dostupni su kako prevodi najznačajnijih dela, tako i sve bogatija domaća istraživanja. S druge strane, ne treba brzati u donošenju previše optimističnih ili kontrastnih zaključaka između dva trenutka – neoliberalne politike 21. veka, pogotovo na periferiji Evrope kao što je Srbija, sve više doprinose osiromašenju (nezavisne) kulturne scene i oslabljivanju državnih obrazovnih institucija, pogotovo humanistike. Ovi procesi doveli su do delegitimizacije književne kritike kao institucije i kao profesije, do toga da književna kritika, prosto, jedva postoji, često i upitnog kvaliteta, oslabljena prekarnim uslovima rada i pritiskom tržišta. Feministička književna kritika, stoga, u našem sadašnjem kontekstu, ne samo da nije izgubila na relevantnosti spram kritike od pre trideset godina, čak je i dobila nove ’protivnike’. 

U zaključku, iskoristiću beleške sa predavanja Jasmine Lukić⁵ – književna dela imaju tu sposobnost da prepoznaju i artikulišu kompleksne ideje, perspektive i teme mnogo pre nego što je teorija u stanju da ih imenuje, ali teorija je ipak brža od naše stvarnosti. Naša životna praksa, drugim rečima, kaska i za samom teorijom. Zbog toga, iako je domaća feministička književna teorija i kritika nastavila da se razvija, lekcije koje su Ženske studije prenosile još uvek nisu prevazidjene. 

Autorka: Dara Šljukić

¹ U Generu su kasnije objavljena još dva temata o anglo-američkoj feminističkoj književnoj kritici, 2002. godine o književnom kanonu iz ugla feminističke teorije, i 2005. godine (dvobroj 6/7) o odnosu feminističke književne kritike i teorija glavnog toka (Kolarić 46).

² O tome su pisali, na primer, David Noris u knjizi Haunted Serbia. Representations of History and War in the Literary Imagination i Dejan Ilić u svojoj doktorskoj disertaciji „War of words and words for war: nationalism and masculinity in the field of Serbian literature in the 1970s and the 1980s“.

³ Pored toga, u dvobroju 11/12 objavljen je prevod bugarske kritičarke Miglene Nikolčine o narativnim mehanizmima kojim se dominantni tok bugarske književnosti služi u bavljenju ženama.

⁴  I u drugim časopisima ovog perioda bilo je proizvodnje „znanja o sebi“ – na primer, jedna od stalnih rubrika u ProFemini bila je rubrika „Portret prethodnice“ koja se obraćala sopstvenoj ženskoj književnoj istoriji.

⁵ Jasmina Lukić je profesorka na Odseku za rodne studije na Centralnoevropskom univerzitetu u Beču. Beleške su sa predavanja na prvom času kursa „Strategije čitanja“, u zimskom semestru 2021/2022. akademske godine.

Bibliografija:

Barać, Stanislava. Feministička kontrajavnost. Žanr ženskog portreta u srpskoj periodici 1920-1941. Institut za književnost i umetnost, 2015.

Dojčinović, Biljana. „Prihvatanje razlika: Feministička kritika u Srbiji u postsocijalističkom periodu.“ Feministički časopisi u Srbiji. Teorija, aktivizam i umetničke prakse u 1990-im i 2000-im, urednice Biljana Dojčinović i Ana Kolarić. Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu, 2018, 13-23.

Dojčinović-Nešić, Biljana. „Ginokritika: istraživanja ženske književne tradicije.“ Ženske studije, br. 5/6, 1996, https://old.gamapc.rs/izdavastvo/elektronska-izdanja/casopis-zenske-studije/zenske-studije-br-5-6/237-ginokritika-istrazivanja-zenske-knjizevne-tradicije, pristupljeno 19.1.2022.

Dojčinović-Nešić, Biljana. „Li Ćindžao – okolnosti, vreme i delo.“ Ženske studije, br. 1, 1995, https://old.gamapc.rs/izdavastvo/elektronska-izdanja/casopis-zenske-studije/zenske-studije-br-1/277-li-cindzao-okolnosti-vreme-i-delo, pristupljeno 19.1.2022.

Dojčinović-Nešić, Biljana. „O ženama i književnosti na početku veka.“ Ženske studije, br. 11/12, 2000, https://old.gamapc.rs/izdavastvo/elektronska-izdanja/casopis-zenske-studije/zenske-studije-br-11-12/185-o-zenama-i-knjizevnosti-na-pocetku-veka, pristupljeno 19.1.2022.

Gordić, Vladislava. „Seizmografski zapis stvarnosti: pripovedne strategije En Biti.“ Ženske studije, br. 4, 1996, https://old.gamapc.rs/izdavastvo/elektronska-izdanja/casopis-zenske-studije/zenske-studije-br-4/244-seizmografski-zapis-stvarnosti-pripovedne-strategije-en-biti, pristupljeno 19.1.2022.

Ilić, Dejan. War of words and words for war: nationalism and masculinity in the field of Serbian literature in the 1970s and the 1980s. 2010. Central European University, PhD dissertation. https://sierra.ceu.edu/record=b1160515, pristupljeno 19.1.2022. 

Kolarić, Ana. Periodika u feminističkoj učionici. Časopis „Ženski pokret“ (1920-1938) i studije književnosti. Fabrika knjiga, 2021.

Lončarević, Katarina. „Stvaranje prostora za feminističku teoriju u naučnoj periodici u Srbiji: časopisi „Ženske studije“ i „Genero“. Feministički časopisi u Srbiji. Teorija, aktivizam i umetničke prakse u 1990-im i 2000-im, urednice Biljana Dojčinović i Ana Kolarić. Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu, 2018, 185-205.

Lukić, Jasmina. „Ljubić kao arhetipski žanr, proza Dubravke Ugrešić.“ Ženske studije, br. 2/3, 1995, https://old.gamapc.rs/izdavastvo/elektronska-izdanja/casopis-zenske-studije/zenske-studije-br-2-3/262-ljubic-kao-arhetipski-zanr-proza-dubravke-ugresic, pristupljeno 19.1.2022.

Matijević, Tijana. From Post-Yugoslavia to the Female Continent: A Feminist Reading of Post-Yugoslav Literature. Bielefeld: transcript Verlag, 2020.

Nikolčina, Miglena. „Ljubavni trouglovi i intelektualni parovi.“ Ženske studije, br. 11/12, 2000, https://old.gamapc.rs/izdavastvo/elektronska-izdanja/casopis-zenske-studije/zenske-studije-br-11-12/186-ljubavni-trouglovi-i-intelektualni-parovi, pristupljeno 19.1.2022.

Norris, A. David. Haunted Serbia. Representations of History and War in the Literary Imagination. Legenda, Modern Humanities Research Association and Routledge, 2016.

Ovaj tekst je objavljen uz podršku Rekonstrukcije ženski fond.